Bilişsel Yanlılıklar ve Yatırım Kararları

Beynimiz, verimli düşünme ve hızlı, etkili kararlar alma yeteneği ile evrimleşmiştir. Ancak, bu mükemmel yapıya rağmen, insanlar düşünce, davranış ve inançlarında sıklıkla objektif verileri göz ardı eden ve yanlış sonuçlara yol açan zihinsel kestirme yollarına sahiptir. Nobel Ekonomi ödüllü psikolog Daniel Kahneman ve çalışma arkadaşı Amos Tversky, bu zihinsel kestirme yollarını “bilişsel önyargılar” olarak adlandırmaktadır. Onlara göre, insanlar özellikle riskli, belirsiz ve karmaşık durumlarda akılcı davranmaz ve mantıklı tercihler yapmazlar; dolayısıyla kararlarında çeşitli bilişsel hata ve yanlılıklar bulunur. Bu bilişsel yanlılıkların evrimsel süreçlerden kaynaklandığı düşünülmekte olup, kişinin çevresi, kültürü, eğitim durumu ve deneyimleri gibi birçok faktörden de etkilenmektedir.

Kahneman’ın Hızlı ve Yavaş Düşünme adlı eserinde detaylandırdığı iki düşünme sistemi bulunmaktadır. Kahneman’a göre insan zihni, Sistem 1 ve Sistem 2 olarak iki şekilde çalışmaktadır. Sistem 1, otomatik, hızlı ve duygusal tepkilere dayanan sezgisel düşünmeyi ifade ederken; Sistem 2, daha yavaş, analitik, bilinçli ve çaba gerektiren düşünme süreçlerini kapsamaktadır. Çoğu insan, bilgisi olmadığı, riskli ve karmaşık durumlarda (örneğin finans alanında) Sistem 1 çerçevesinde kararlar almaktadır.

Yatırımda Rasyonalite Aramak

Karar alma süreçlerimizin, neyi neden yaptığımızın ve hangi bilişsel hata ve yanlılıklara başvurduğumuzun farkında olabilirsek, kontrolümüzü daha fazla elde tutarız. Aşağıda bahsedeceğimiz bilişsel yanlılıklar, özellikle davranışsal ekonomi alanında sıkça incelenmektedir. Bu yanlılıkları değerlendirirken, kendi yanlılıklarımızı fark etmeye çalışmak oldukça önemlidir. Zira bilişsel yanlılıklarımızın bilincinde olmak, gelecekteki davranışsal kararlarımızı ve düşünme becerimizi şekillendirmeye yardımcı olacaktır. Eğer bu farkındalığı alışkanlık haline getirebilirsek, sezgisel kararlar almak yerine daha rasyonel kararlar alma yolunda ilerleyebiliriz. Ancak, insanın tamamen rasyonel olmasının mümkün olmadığını da unutmamak gerekir. Bilişsel yanlılıklarımızı anlamak, piyasalardaki manipülasyonlara neden kapıldığımızı ve başkalarının düşüncelerinden neden etkilendiğimizi anlamamıza yardımcı olacaktır. Sonuç olarak, finans alanında tek başımıza olduğumuzda ve diğer insanların parasını almaya çalıştığımızda (sizin sattığınız yerde başkasının alması gerekiyor) böyle bir rasyonalite arayışı kaçınılmazdır.

Ön Hazırlama Etkisi

Ön hazırlama etkisi, bireylerin bir uyarıcıya maruz kalmalarının ardından bilinçsiz bir şekilde onunla ilişkili şeyleri daha kolay tanıyabilmesi, yakalayabilmesi veya hatırlayabilmesine yol açar. Örneğin, kripto para borsalarında “Popüler coinler”, “Trend coinler”, “En çok kazandıranlar” gibi kategoriler, kullanıcıların davranışsal kararlarını etkileyerek bu kategorilere yönelmelerini sağlamaktadır. Bir kullanıcı yeni bir coin araştırırken, gördüğü coin’ler aklına gelir ve benzer kategorideki coin’lere eğilim gösterir. Aynı şekilde, belirli borsa isimleri örnek verildiğinde, aslında bu konuda bilgisi olmayan kullanıcıların bu borsalara yönelmesi, bilgisi olanlara kıyasla daha yüksek olmaktadır. Çünkü kullanıcı kendisine “Hangi kripto borsasını tercih etmeliyim?” diye sorduğunda, kaynağını bilmediği bu isimlerden birisi aklına gelecektir.

Belirginlik Yanlılığı

“BITCOIN 100.000 DOLARI GEÇTİ!”, “YENİ DOGE”, “EN İYİ YAPAY ZEKA PROJELERİNİ DAHİ YERİNDEN EDECEK” gibi dikkat çekici başlıklar, kişilerin akıllarında daha çok kalmakta ve dikkatlerini çekmektedir. Birçok kripto fenomeninin kullandığı bu strateji, kişilerin içeriğini dahi bilmediği “projeler” için yatırım yapmalarına yol açmakta ve sonrasında dolandırılmalarına neden olmaktadır. Özellikle dikkat sürelerinin çok kısa olduğu günümüzde, kullanıcılar uzun metinleri okumak veya projeleri detaylı bir şekilde araştırmak yerine, takip ettikleri kişilerin sunduğu “projeleri” tercih etmektedir. Bunun nedeni, tüketimin daha kolay olması ve emek sarf etmeden “100x” vadedilmesidir.

İyimserlik Yanlılığı

İyimserlik yanlılığı, bireylerin karar ve davranışlarının çoğunlukla olumlu sonuçlanacağına ve olumsuz olayların kendilerinin başına gelmeyeceğine dair bir inanç taşımaları eğilimidir. Neredeyse herkes, kendi yaptığı yatırımların oldukça iyi olduğuna ve diğerlerinden daha çok kazanacağına inanma eğilimindedir. Bu durum, iyimserlik yanlılığı ve “Düşünüyorum, öyleyse doğru olmalı” inancından kaynaklanmaktadır. Kişisel deneyimlerimde, manuel stop atmayı düşündüğüm birçok işlemde aklımdan geçen “Ya buradan dönerse?” düşüncesi, sıklıkla beni ikilemde bırakmıştır. O anlarda, beyin kendini mevcut zararın telafi edileceğine ve büyük kârlar elde edileceğine inandırmıştır. Aksi takdirde, bildiğiniz bir işleme neden giresiniz ki? Bu gibi durumlarda, daha iyi sonuçların sizi beklediğine dair bir yanılgıya kapılmak, özellikle kaldıraçlı işlemlerde büyük zararlara yol açabilir. Doğru yaklaşım, objektif bir şekilde hareket etmek ve teknik ile temel analizle kendimizi güçlendirmektir. Eğer belirli bir stratejiye sahip olursanız (örneğin, işlemi durduracağınız ve kâr alacağınız noktaları önceden belirlemek gibi) ve bu plana sadık kalmaya özen gösterirseniz, kümülatif olarak kazanmaya devam etme olasılığınız artacaktır.